Deel 1 Autotocht naar Kirgizstan

In het online antropologische tijdschrift MensenStreken deze maand een special over Kirgizstan. Daarin staat een bijdrage van mij in de vorm van een verhaal. Wordt vervolgd in mei en juli 2009.

www.mensenstreken.nl

Met een Volkswagen Golf enkele reis Kirgizstan

Begin mei 2003 vertrokken Tsjoro Sydykbekov en ik, Kirsten Verpaalen, met een speciaal voor deze reis aangeschafte auto vanuit onze woonplaats Nijmegen naar Bisjkek, de hoofdstad van Kirgizstan en Tsjoro’s geboorteplaats. Een avontuurlijke tocht van zo'n 7.200 kilometer die ons, via Duitsland en Finland dwars door Rusland en Kazachstan, naar onze jaarlijkse vakantiebestemming moest voeren. Eindelijk zou ik de gebieden zien die onze vaderlanden van elkaar scheiden. Het werd een kijkdoosindruk van het leven langs de route. De harde realiteit van zo’n reis kregen we op de koop toe.

Tussen juli 1998 en juli 1999 woonde en werkte ik als pas afgestudeerd antropoloog in Kirgizstan aan een eigen journalistiek project. In deze periode ontmoette ik de Kirgizische architect Tsjoro. We trouwden in februari 2000 in Bisjkek, Tsjoro volgde mij een jaar later naar Nederland. Hij spreekt inmiddels behalve Kirgizisch en Russisch, zijn moedertalen, ook Nederlands. Eenmaal per jaar reisden we voor enkele weken tot een paar maanden naar ‘het Zwitserland van Centraal Azië’ zoals het prachtige, bergachtige vaderland van Tsjoro wel wordt genoemd.
Onze beslissing om de reis in 2003 per auto en niet met het vliegtuig te maken is een keuze tussen twee kwaden om ons doel te bereiken. Misschien was het vliegtuig een snellere, veiligere en comfortabelere mogelijkheid geweest om van A naar B te komen. Gewoonlijk boeken we een vlucht van Amsterdam via Moskou of vanuit Hannover rechtstreeks naar Bisjkek met een Toepoljev-154 van Aeroflot. Mijn eerdere doodsangst heeft geleidelijk aan plaats gemaakt voor gewenning, zodat de versleten banden van het landingsgestel, het gerammel als van een aftandse bus bij het taxiën en de om hun as draaiende stoelen mij niet meer afschrikken. Ik vind het een romantisch idee dat de cockpit nog werkt op aanraking van allerlei interessante hendeltjes en andere handmatige toestanden. Dat piloten af en toe met ‘honderd gram’ wodka achter die knoppen zitten, hoort bij het Russische levensgevoel. Met de veiligheid van de ‘Toe’-154 valt het in de praktijk daarom nogal eens tegen. Het is een paar keer gebeurd dat een toestel van dit type neerstortte vlak voordat wij op vakantie zouden gaan. Dus het is eigenlijk maar beter dat we dit jaar met de auto gaan, houd ik mezelf voor, zoals ik ook bezorgde vrienden en familieleden gerust probeer te stellen. Gelukkig drinkt Tsjoro, die behalve boordmechanicus tevens de enige chauffeur van onze tweekoppige bemanning is, onderweg niet.
We hebben onze auto voor 375 euro overgenomen van een particulier die we via zijn advertentie in de plaatselijke krant op het spoor waren gekomen. In korte tijd hebben we kennisgemaakt met allerlei louche figuren die verklaarden dat ze een auto in de verkoop hadden van een naast familielid dat er nauwelijks meer in zou rijden. Tsjoro voelde aan nog warme motorkappen van onverzekerde krotten met lang verlopen APK die leken te zijn vastgeroest op hun parkeerplaats. Hij liet de binnenkant van zijn hand roetzwart worden door hem achter de uitlaatpijp te houden terwijl de eigenaar op het gaspedaal drukte. Vervolgens wisselde hij een korte blik van verstandhouding met mij. Toen we de auto’s in kwestie niet van voldoende kwaliteit bevonden voor onze reis, bleken de verkopers steevast nog enkele exemplaren in de aanbieding te hebben en vielen zo als professionele handelaren door de mand. Dus toen ons Golfje zomaar kwam aangereden naar de afgesproken plaats, keken we elkaar verwachtingsvol aan. Tsjoro schoof gewapend met een zaklamp tussen de wielen. De kleine roestplekjes op de carrosserie van de auto bleken gelukkig niet representatief voor de toestand van het onderstel. Na een proefritje waren we verkocht.
Onze auto is er een van de oude stempel, dus mechanisch: een Volkswagen Golf van het tweede type, kleur wit, motorinhoud 1.6, carburateur, uit 1986. Tsjoro kent het type auto van binnen en van buiten. Jaren geleden kwam hij al naar Europa om op automarkten tweedehands wagens te kopen. Die reed hij dan met een stel vrienden terug naar zijn vaderland Kirgizstan. Een zilvergrijze Golf beviel hem zo, dat hij besloot die niet door te verkopen, maar zelf te gebruiken. In die auto heb ik Tsjoro in Bisjkek leren kennen, vandaar dat ik ook een zwak heb voor dit merk en type.
Niet iedereen is ervan overtuigd dat we met ons karretje de eindstreep zullen halen, ook wijzelf niet. De simpele omstandigheid dat je de auto zonder al te veel kunstgrepen zelf kunt repareren is een duidelijk pre. De reparatiewerkzaamheden begonnen al weken voor het geplande vertrek. Ik heb me niet met de technische details bemoeid, maar merkte dat Tsjoro in zijn element was. Bij de sloop tikte hij onmisbare reserveonderdelen op de kop. De auto bevat handige bergplaatsen voor tweedehands kleding en schoenen, gekregen als humanitaire hulp. In Nederland wordt veel bij de vuilnis of het grof vuil gezet. De Sovjetmens in Tsjoro struinde de straten regelmatig af op zoek naar bruikbaar afval en kwam dan thuis met bureaustoelen waar een rolpootje vanaf was gebroken, spiegels met een barstje erin en kastdeuren zonder handgreep. Voor Kirgizstan, alles moet mee.
Ik ben onze aanwinst de Witte Raaf gaan noemen, niet alleen vanwege zijn kleur, maar ook omdat hij op de wegen richting oosten nogal opvalt. Je ziet wel meer inomarki, Russisch voor buitenlandse (auto)merken, in Rusland en Kazachstan, maar deze rijden zelden met een geel nummerbord. Hoewel we van plan zijn de auto in Kirgizstan achter te laten, hebben we er bewust voor gekozen om geen exportkenteken aan te vragen, maar de Golf achteraf als uitgevoerd aan te geven bij de Rijksdienst voor het Wegverkeer. Chauffeurs die zich met hun transitnummerbord als autohandelaar afficheren vallen namelijk onderweg nogal eens ten prooi aan inhalige overheidsdienaren en bandieten. Onze Nederlandse kentekenplaten moet afschrikken vanwege de associatie met de bescherming die uitgaat van een westerse rechtsstaat. Je weet onderweg nooit of je vriend of vijand treft.

Ik noteer de kilometerstand bij vertrek uit Nijmegen in een schriftje: 242.350 km. Mijn taak is in eerste instantie de kaart te lezen. Al snel komt daar het lezen van de verkeersborden bij, nadat Tsjoro in een poging de Duitse Schilden te lezen bijna op een file van vrachtwagens is ingereden. Mijn gil en een snelle reactie van hem – voet op de rem, het stuur naar links, dan het rempedaal los – kunnen net op tijd een ongeluk voorkomen. Sinds dat bloedstollende moment zie ik het als mijn taak om de wegaanwijzingen hardop voor te lezen. We hebben samen nooit eerder zo'n lange autotocht ondernomen en moeten ons nog aanwennen onze krachten onderweg te coördineren. Na de zoveelste omleiding lijkt het alsof we niet vooruit komen en blijkt dat we veel langer dan noodzakelijk de toeristische route aanhouden. Het is weliswaar vakantie, maar we hebben vandaag een strak tijdsschema vanwege gereserveerde slaapplaatsen op de avondboot naar Finland.
In Rostock worden we tot mijn verbazing door de medewerker van de scheepvaartmaatschappij in het Duits en het Russisch welkom geheten. Het autodek van de boot biedt hiervoor een verklaring: meer dan de helft van de voertuigen draagt een transitnummerbord en is bestemd voor export naar Rusland. Dat betekent dat er naast het bestaande traject door Polen en Wit-Rusland een alternatieve noordelijke route is ontstaan. De wegen in Oost-Europa zijn berucht om bandieten, die hun werkterrein in navolging van hun broodheren nu wel naar Finland zullen verleggen, redeneert Tsjoro.
Eenentwintig lamlendige uren later rijden we de boot af, de Finse havenplaats Hanko in. Het is hier nog winter, compleet met kale berkenbomen in een rotsachtig decor. Voor ons ligt een lange, brede, grijze weg, leeg tot aan de horizon. We voelen ons als in een speelgoedautootje op een modelracebaan. We vliegen vooruit, maar willen vermijden om op deze Russische feestdag de grens te bereiken. Het is negen mei, Dag van de Overwinning tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog, zoals WO II in Rusland wordt genoemd. Openbare dronkenschap en chaos zullen de douanediensten, zo deze al doorgang zullen hebben, zeker niet gunstig beïnvloeden.

Op het traject Karis - Helsinki schrikken we van een tegenligger die met groot licht half op onze weghelft voorgesorteerd staat als om af te slaan. In het tegenlicht zijn de passagiers zichtbaar als brede, donkere silhouetten. Tsjoro geeft gas en instrueert me afgemeten het knopje van het portier in te drukken. ‘Plaatselijke Russische bandieten,’ concludeert hij uit het postuur van de mannen in combinatie met hun aanzienlijke aantal. De auto draait onze weghelft op en zet de achtervolging in. Met lichtsignalen proberen ze ons tot stoppen te dwingen. ‘Nooit stoppen voor bandieten,’ leert Tsjoro me, ‘want dan ben je verloren.’ Koortsachtig peinzen we wat we kunnen doen om te voorkomen dat ze ons van de weg zullen drukken. Dit is het land van de mobiele telefonie! Ik pak mijn GSM en begin daarin te praten terwijl ik tussen onze stoelen door naar onze volgauto kijk. Direct daarna noteer ik het gespotte nummerbord in mijn schriftje, want mijn mobiele telefoon werkt niet in het buitenland. Maar de tactiek heeft effect, constateren we opgelucht als onze achtervolgers de eerstvolgende afslag nemen.
Voordat het doek van de avond valt, willen we een slaapplek hebben gevonden. Op de boot heeft een Finse vrouw me namelijk verteld dat de schemering het tijdstip is dat elanden op stap gaan en als het hen zo uitkomt ook graag gebruik maken van de weg. Maar wat blijft het lang licht! We rijden maar en rijden maar door het verlaten winterland. Pas om tien uur, we zijn Helsinki dan al voorbij, besluiten we om de auto te parkeren voor de nacht. We doen dat voor de veiligheid in de nabijheid van een camping in Vilniemi en zetten de auto zo neer dat we bij gevaar naar twee kanten snel weg kunnen komen. Onze stoelen draaien we naar achteren. De wollen deken komt in deze kou goed van pas. Veel nachtrust is ons helaas niet gegund, want elke passerende auto doet ons wakker schrikken.
Tussen slapen en waken verzamel ik nieuwe moed voor onze beslissing om de reis per auto en niet met het vliegtuig te maken. Het is en blijft een keuze tussen twee kwaden om ons doel te bereiken. Want het westerse idee van veiligheid is zelfs binnen de grenzen van de Europese Unie een illusie gebleken. In mijn slaap word ik nogmaals achtervolgd door bandieten.

Tussen de Finse Golf en het Meer van Ladoga ligt een corridor waar we doorheen moeten om de grens met Rusland bij Vyborg te passeren. Het is kwart over negen in Finland, over de grens is het twee uur later volgens de Moskouse tijdzone. Bij grenspost Torfjanovka worden we er fijntjes op gewezen dat je nergens, laat staan vanzelfsprekend, recht op hebt in Rusland. Zelfs niet als het gaat om het legaal oversteken van een grens. We vertellen de douanier op zijn vraag naar onze reisroute dat we van plan zijn om door Rusland te rijden. ‘Daar zijn jullie nog lang niet!’ is prompt zijn reactie. ‘En verder?’ Als we vervolgen dat we op doorreis naar Kirgizstan zijn, weet hij niet hoe snel hij ons met onze pech moet feliciteren. Voor het doorvoeren van een auto naar één van de Centraalaziatische republieken door Rusland, of het nu op buitenlands kenteken of op exportkenteken is, wordt sinds een nieuw besluit een borgsom van 1500 euro opgelegd. Doel is het invoeren van buitenlandse derdehandsjes naar de Russische Federatie te ontmoedigen en ervoor te zorgen dat de Russen genoodzaakt zijn hun vaderlandse Lada’s te kopen. Het lukt ons niet de douanier ervan te overtuigen dat we de auto niet in Rusland achter zullen laten. Dat we op doorreis naar Kirgizstan de auto niet zullen verkopen, spreekt voor zich, maar als er geld te verdienen valt, volgt een handige douanier slechts de logica van zijn portemonnee. Ik vraag of hij ons dat nieuwe besluit kan tonen en hij neemt ons mee naar een kantoortje achteraf, waar op een prikbord een uitgeprint mailtje hangt. Volgens de tekst geldt het besluit alleen voor auto’s in de vorm van handelswaar, wat onze Golf niet is, stel ik triomfantelijk vast. Tsjoro zwijgt slechts, want hij weet dat zijn vrees zal worden bewaarheid. De onvermurwbare douanier negeert mijn conclusie en verwijst ons naar de kassa.
Dan gooit Tsjoro het over een andere boeg. Hij vraagt mij in de auto te wachten terwijl hij de man apart neemt. Tsjoro heeft leren omgaan met de wijdverspreide corruptie na de val van de Sovjet Unie. Dat hij als een terechtgewezen jongetje terugkeert na een poging om de kwestie onder de toonbank op te lossen, zegt misschien genoeg over de cultuuromslag waar president Poetin aan werkt. Er zit niets anders op dan te dokken. Het te betalen bedrag is hoger dan wat ik voor de hele reis meegenomen heb, maar bij de douane zijn ze gelukkig zo voorkomend geweest een grenswisselkantoor te plaatsen waar je met buitenlandse creditcards terecht kunt. Bij het loket lees ik de aanwijzingen bij de voorbeeldformulieren aan de wand en laat Tsjoro het woord doen. De wijze van terugbetaling van de borg bij uitreis via een Russische bank baart me zorgen. Maar plotseling krijgen we nieuwe hoop als de dame achter de kassa ons verwonderd meldt dat Kirgizstan, in tegenstelling tot Kazachstan, niet onder de betaalplichtige landen valt. Ze zal het even bij haar chef navragen en pakt de hoorn. Haar chef blijkt onze sardonische douanier te zijn. Het lijkt erop dat we echt niet onder betalen uitkomen. Wel wil ik nog weten hoe we ons geld aan het einde van de rit terugkrijgen. Is het voor ons als buitenlanders mogelijk om een bankrekening te openen in Rusland? De juffrouw van het loket denkt van niet. Maar hoe moet dat dan? Vinnig zegt ze: ‘Luister, jullie hadden nooit moeten zeggen dat je naar Kirgizstan gaat!’ Alsof wij wisten wat de consequentie daarvan zou zijn. Alsof we onze reisroute, als we wel op de hoogte zouden zijn geweest van de nieuwe regels, zouden kunnen verhullen met mijn Kirgizische visum en Tsjoro’s Kirgizische paspoort. Ja, alsof we die ook maar zouden kunnen verbergen bij uitreis. Ik weet dat het averechts werkt om nu boos te worden, maar ik voel onmacht bij zoveel tegenwerking. Tsjoro kent mijn reactie op dergelijke situaties en neemt het roer van me over. Hij legt de baliemedewerkster rustig uit dat we in grote problemen komen als we het geld niet terug kunnen krijgen. Langzaam draait ze bij. ‘Wacht maar tot de wisseling van de wacht en verzwijg dan bij de volgende ploeg dat je doorreist naar Kirgizstan.’ Terneergeslagen lopen we de kale hal van het gebouw uit. De chef staat zijn prooi op te wachten bij de ingang. ‘En, hebben jullie betaald?’ Tsjoro antwoordt afgemeten, maar timide: ‘Nog niet.’ Ik weet dat hij van binnen brandt van machteloze woede.
In de auto beraden we ons. De volgende ploeg afwachten is voor ons geen optie. We zouden met dezelfde verdachte papieren in de rij staan. Bovendien vrezen we dat de gefrustreerde douanier zijn aflossing op de hoogte zal stellen van onze betaalplicht. We zien geen andere mogelijkheid dan ons op te splitsen. Een list geheel in de stijl van de avonturenfilm waarin we ons wanen. Tsjoro zou terug kunnen rijden naar Fins territorium voor een tweede poging tot grensoverschrijding. Als de Federale regelgeving bij deze grote grensovergang van regio Leningrad al niet honderd procent bekend is, is de kans groot dat de kleinere posten van een noordelijker administratieve regio er nog helemaal niet mee in aanraking zijn gekomen. Bij een grensovergang in Karelië zal hij een goede smoes moeten verkopen voor de omstandigheid dat hij eerder bij Torfjanovka aan de Russische grens heeft gestaan, wat te zien is aan de stempel in zijn paspoort. Bovendien zal Tsjoro voor de zekerheid verzwijgen dat hij op weg is naar Kirgizstan. Voor mij zouden we proberen een lift te regelen naar St. Petersburg. Gevolgd door de argusogen van de cynische douanier lopen we langs de lange rij personenauto’s. We spreken een Tsjechisch gezinnetje in een ruime stationcar aan. Het echtpaar met twee kinderen is bereid me mee te nemen als we het al genoteerde aantal inzittenden nog kunnen wijzigen. Een behulpzamere douanier leidt ons door het kantoor naar een kamertje om na te vragen of dit wel mag. Gelukkig krijgen we toestemming. Het is al half zes plaatselijke tijd. De weg naar St. Petersburg ligt open voor mij. Tsjoro draait de auto naar de afslag voor de Finse grens.