Deel 3 Autotocht naar Kirgizstan

is nu te lezen op de website van MensenStreken: www.mensenstreken.nl en hieronder.

In Mordovia rijden we voorbij een oude vrouw die gebukt gaat onder een enorme zak hooi. Tsjoro wil een foto van haar maken, maar eer we bij haar zijn, heeft ze de zak van haar rug laten glijden. Als we haar vragen of we haar mogen fotograferen, schrikt ze: ‘Geen pensioen!’ Tsjoro belooft haar te betalen. We zijn een beetje verbaasd over de onderhandelingspositie die de vrouw lijkt in te nemen. In deze afgelegen streek verwachten we geen grootschalig toerisme dat een dergelijk gevoel voor marktwaarde voedt. De vrouw herhaalt haar woorden in gebrekkig Russisch en richt zich dan in haar eigen taal tot mij met de vraag of ik tot haar Moksja bevolkingsgroep behoor, zo begrijpen wij althans. Aan de overkant van de weg is een struise vrouw opgehouden met berkenstammetjes hakken om ons te bekijken. We roepen haar hulp in als tolk. Dan blijkt dat de oude vrouw ons aanziet voor professionele fotografen die de huizen langsgaan om aan de bewoners pasfoto’s te verkopen, zoals dat waarschijnlijk vroeger gebeurde. Nu het haar geen geld blijkt te kosten, laat ze zich rustig en zonder te poseren fotograferen. Wel verbergt ze haar vergroeide werkhanden voor het oog van de camera. De vrouw ziet er decennia ouder uit dan haar zevenenzeventig jaar. Ze strijkt bedachtzaam over het gladde roebelbiljet dat we haar gegeven hebben alsof ze al lang geen geld in handen heeft gehad. Ik ben benieuwd hoe mensen hier leven, maar meer dan een glimp krijgen we niet te zien. We zijn slechts voorbijgangers.
Onze slaapplaatsen kiezen we bij voorkeur op enige afstand van de grote weg, waar mensen minder te vrezen hebben voor met het intensieve transport verbonden criminaliteit en daarom gastvrijer kunnen zijn. De plaatsnaam Bessonovka (Slapeloos) verleidt ons echter van dit principe af te stappen. Het dorp ligt langs de doorgangsroute en nabij de stad Penza. Er is geen bestrating. Door het hoogteverschil moet regen hier modderstromen veroorzaken. Maar nu is het droog en lijkt het plaatsje te wachten op de terugkeer van het werkvolk uit de stad. We treffen een vrouw van middelbare leeftijd in haar tuin terwijl een jongetje van een jaar of drie over het lage hekje naar buiten probeert te klauteren. Alsof het de vanzelfsprekendste zaak van de wereld is, nodigt ze ons, reizigers, uit als we haar vragen naar een overnachtingsplaats. De auto kunnen we in de garage zetten. We besluiten met de bus naar de stad te gaan om weer eens een berichtje naar onze thuisfronten in oost en west te sturen. Bij terugkomst in het dorp willen we de gekookte aardappeltjes die we van onze ‘Kirgizische’ kennissen voor onderweg hebben meegekregen met de resterende zakjes instantsoep bij wijze van avondmaal opeten. Maar onze gastvrouw heeft aardappels met ui gebakken en bereidt een tomatensalade. Het lijkt alsof ze op ons gewacht heeft, waar we ons een beetje ongemakkelijk onder voelen. De heer des huizes en dochter zijn thuis gekomen van het werk. Manlief heeft zelfs al een slechte dronk en vraagt zijn vrouw zonder zijn ogen van het televisiescherm af te wenden wanneer het eten op tafel komt. Doordat hij ons geen blik waardig gunt, is het gelukkig gemakkelijk om oogcontact met hem te vermijden. Na het eten verdwijnt hij. De jonge vrouw zet haar zoon in een teil – ouderwets tafereeltje – en de vrouw des huizes laat ons in de tuin de sauna zien waar we ons eindelijk weer eens uitgebreider kunnen wassen. Mijn diepe slaap doet de naam van het plaatsje geen eer aan.

We bereiken het erg industriële centrum van Samara en omstreken. Hier worden Lada’s gemaakt, in het Russisch ook wel Zjigoeli, genoemd naar de stad Zjigoelovsk waar opleggers vol nieuwe auto’s de fabriek worden uitgestoten. Wanneer we een brug willen passeren, worden we aangesproken door een verkeersagent. Het is ons buitenlanders verboden het gebied waar een nieuwe brug gebouwd wordt op eigen houtje te doorkruisen. De agent biedt ons tegen betaling van honderd euro begeleiding aan tot Tol’jatti. Tsjoro dingt af tot dertig euro en we rijden achter een terreinwagen met de letters DPS van de verkeerspolitie aan. Als we moeiteloos langs files en opstoppingen gevoerd worden, krijgen we toch nog waar voor ons geld. Veel keuze hebben we overigens niet: als we in deze fase nog om zouden moeten rijden, zijn we minstens een dag extra kwijt en worden we gedwongen door de onveilige periferie te reizen. In dit gebied vinden nogal eens criminele afrekeningen plaats. De politiecontrole is dan ook scherp langs de hoofdroute. Elke tien kilometer stuiten we op een post en bijna elke keer worden we naar de kant van de weg gedirigeerd. Zo’n gesprek is een onderonsje tussen verkeersagent en chauffeur dat zich enkele meters achter de auto afspeelt. Meestal kan ik daarom niet verstaan wat er gezegd wordt en probeer ik via de spiegel een blik op te vangen van de lichaamstaal tussen de twee. Soms wordt de achterklep geopend en moet Tsjoro de vele reserveonderdelen en de tweedehands troep uit Nederland stuk voor stuk tonen, waarbij ik flarden van de ondervraging meekrijg. Een keer kan ik me na lang wachten tijdens de zoveelste stop niet beheersen en stap ik ook uit. In het Nederlands zeg ik bezwerend tegen Tsjoro: ‘Volgens mij hoeven we hier helemaal niet zo lang opgehouden te worden. Het is toch geen grenspost dat ze aan elke vuile onderbroek moeten ruiken?’ Met zijn ogen smeekt Tsjoro me om me niet zo antiautoritair op te stellen en de agent monstert mij ter bevestiging van deze adviserende blik vijandig. Zijn stem verraadt ergernis en klinkt dreigend: ‘In dit land wordt Russisch gesproken’. Toch waag ik het met een extra vet accent en op naïeve toon mijn verbazing te veinzen over de uitvoerige inspectie. ‘Wij zijn een land in oorlog,’ repliceert de verkeersagent mijn onnozele opmerking bars. De angst voor Tsjetsjeense aanslagen zit er blijkbaar diep in. Bovendien val ik niet buiten verdenking sinds het drama in het Moskouse theater Nord-Ost op 23 oktober 2002, waar vrouwen onder de gijzelnemers waren. En door die vreemde, niet te herleiden onderdelen die wij meevoeren, hebben we de schijn in elk geval tegen. Maar het volgende dat de agent lukraak uit onze achterbak plukt, is een rugzak vol kinderkleertjes, cadeautjes voor de nieuwgeborenen van mijn Kirgizische vriendinnen. Dan mogen we eindelijk instappen en doorrijden.

Er heerst in het centrale gedeelte van Rusland meer orde en discipline en er is minder corruptie dan onder het presidentschap van Jeltsin. En toch wordt er in meer afgelegen streken nog steeds ‘op zijn Kirgizisch’, zoals wij dat noemen, bijverdiend door plaatselijke politieagenten die zich verdekt opstellen om automobilisten op onmogelijke plaatsen te betrappen op een daadwerkelijke of verzonnen verkeersovertreding. Chauffeurs hebben een eigen taal ontwikkeld om medeweggebruikers te waarschuwen tegen dit soort ongemakken. Aangezien hen hiertoe niet veel meer middelen ter beschikking staan dan hun koplampen, wordt er heel wat heen en weer geknipperd. Zo seinen tegenliggers door middel van het kort achtereen in- en uitschakelen van groot licht dat er politiecontrole volgt. Je kunt dan een radar snelheidsmeting verwachten of een documentencheck. Op enkelbaanswegen met veel vrachtverkeer kan inhalen zonder zicht op het tegemoetkomende verkeer gevaarlijk zijn. Vrachtwagenchauffeurs die in de gaten hebben dat je hen wilt voorbijrijden, zijn vaak behulpzaam door met hun richtingaanwijzers te laten weten of de weg vrij is (rechter knipperlicht) of niet (linker). Wanneer je snel de aandacht moet trekken van je tegenliggers, zet je alle buitenverlichting tegelijkertijd aan en knipper je met groot licht. De taal van de weg blijkt niet moeilijk te verstaan.
Ik laat me vertellen dat het ’s nachts op de Russische wegen een Las Vegas van lichtjes is. Bij gebrek aan geld voor fatsoenlijke reparatie van hun auto rijden minder vermogende mensen lang rond met rammelende wagens waarvan de lichten alle kanten op schijnen – of het helemaal niet doen. De Nieuwe Rus daarentegen schakelt om zich te onderscheiden het groot licht van zijn 4-Wheel drive standaard in en verblindt daarmee zijn medeweggebruikers. Hen rest niets dan de chauffeur in trainingspak en met gouden kettingen tegemoet te knipperen in de hoop dat hij dimt. Als ze tenminste niet naar de metalen kogeltjes uit de lager willen grijpen die zo goed op het asfalt stuiteren en de gewraakte lampen onschadelijk maken. Met de weg bij nacht mag niet gespot worden.

We kunnen het angstzweet van de vrouw bijna ruiken. Ze staat ons te woord in een dorp langs de route in de Russische Republiek Tatarstan. De Tataarse traditie van gastvrijheid gebiedt haar ons binnen te nodigen. Maar haar dochter heeft haar op het hart gedrukt dat ze reizigers niet kan vertrouwen en nu is ze in tweestrijd. Tsjoro spreekt Kirgizisch tegen haar en de vrouw antwoordt in het Tataars: in deze aan elkaar verwante talen verstaan ze elkaar redelijk. De vrouw informeert naar onze ouders, waar ze zijn en waarom wij onderweg zijn. Het schemert al en als we nog een plaats voor de nacht willen vinden, moeten we nu gaan zoeken. Ik kijk Tsjoro nadrukkelijk aan, maar hij heeft geen haast. Blijkbaar hebben zijn antwoorden op de vrouw een geruststellend effect. Ze wijst ons op haar erf een plekje voor de auto en gaat ons voor naar binnen. Na het eten maakt de vrouw in de slaapkamer van de divan een bed voor ons. Intussen voeren wij in een donker hoekje van de tuin onze avondlijke waterprocedure uit. Tsjoro lacht me uit vanwege mijn gehannes boven het teiltje met lauwwarm water en laat me met geroutineerde gebaren zien hoe hij zich ‘in veldomstandigheden’ wast. Hem maakt het niet uit of hij het water uit een fles, uit een theeketel of uit een bergbeekje krijgt, maar ik ben het kamperen ontwend.
Wat is het bij terugkomst in huis benauwd! Alle ramen zijn gesloten en dat terwijl er poezen rondlopen. Midden in de nacht krijg ik een allergieaanval. De kattenlucht is me op de luchtwegen geslagen. Ik wil een bovenraampje openen, maar het de ramen blijken allemaal dichtgespijkerd te zijn. Ik fluister Tsjoro hees wakker dat ik in de auto wil slapen. We ontgrendelen de deur en sluipen het huis uit als dieven in de nacht. De volgende ochtend komt de vrouw ons buiten zoeken. Ze lijkt wat meer op haar gemak. Alsof ze zich nu pas realiseert dat ze van ons niets te duchten heeft, vertelt ze aan het ontbijt waar ze zo bang voor is. In de regio doet het verhaal de ronde dat een als artsen gekleed stel onder het voorwendsel van bevolkingsonderzoek dorpsbewoners per busje naar het ziekenhuis wegvoert. Om hen daar van hun organen te ontdoen, want daarin is een levendige handel. We griezelen bij de gedachte alleen al en beseffen nu pas welke angst de arme vrouw heeft moeten overwinnen voordat ze ons binnenliet. Alle clichés over het Russische leven worden één voor één bewaarheid, waarschijnlijk omdat ze nu eenmaal ontleend zijn aan de werkelijkheid.

Basjkortostan is een andere Turkstalige republiek waarin het onafhankelijkheidsstreven net als in Tatarstan sterk is. Eigenlijk moeten we de klok hier twee uur vooruit zetten, maar dat laten we uit gemakzucht na. We kunnen wel aan de gang blijven. De Kazachse tijd loopt drie uur vooruit op de Moskouse en de Kirgizische klok moeten we vervolgens een uur terugdraaien. Tijdens deze tocht worden tijd en afstand relatieve begrippen. Ik kan me moeilijk voorstellen dat we al vier dagen in de Europese neus van Rusland rondrijden. Voorbij de heuvels die opklimmen tot het Oeralgebergte - we zijn de stad Oefa dan al gepasseerd - zien we eindelijk een betonnen mijlpaal met daarop de aanduiding: ‘Azië’. Ik voel me daardoor erg op wereldreis en hoewel we nog heel Kazachstan moeten doorkruisen, klinkt Kirgizstan plotseling veel dichterbij.